Muzyka cerkiewna

Śedno prawosławnego śpiewu liturgicznego w doskonały sposób wyraził św. Jan Damasceński: "Podstawę śpiewu cerkiewnego Kościoła Prawosławnego stanowi pieśń liturgiczna, która zawiera w sobie koloryt wieczoru i treść teologiczną". Wieczór jest kierunkowskazem życia duchowego i życia liturgicznego Cerkwi. Jezus Chrystus wielokrotnie porównywał w swoich przypowieściach Królestwo Boże do wieczerzy-posiłku spożywanego wieczorem. Również początek Królestwa Niebieskiego-pierwsza Eucharystia-była sprawowana przez Zbawiciela wieczorem.

Stan przyrody wieczorem doskonale harmonizuje z naszymi uczuciami, które aktywnie wstępują w tym czasie w życie duchowe: dzień zmierza ku wieczorowi, a dusza - ku Bogu. Słońce powoli pochyla się ku zachodowi. Ziemię pokrywa łagodne światło, kojące duszę. Spada skwar natężonego dnia, w powietrzu zaczyna królować wieczorny chłód, powiew którego jest podobny do tego delikatnego powiewu, w którym prorok Eliasz odczuł błogie Przyjście Boga (1 Król. 19. 12).

Roztaczają aromat rośliny. Przyroda nieożywiona jak gdyby w pokornej doksologii oddaje hołd swemu Stwórcy. Wierząca dusza, poznaje w tym hołdzie subtelne światło chwały Nieśmiertelnego, objawionego światu pod osłoną Wcielenia. Zaczyna w tym błogosławionym czasie uwielbiać Dawcę Życia - swego Pana. Ów czas-czas poematu wieczoru i słownej doksologii - oddycha Miłością Bożą, pokorą, pokojem i "nocną" srogością, pobudzającą każdego z nas spojrzeć na przemijający dzień. Dlatego właśnie liturgiczna melodia stworzona przez Ojców - poetów a zarazem kompozytorów ma duchowy koloryt wieczoru, a w treści-poezją i teologią uwielbienia. I bez względu na różnorakie odcienie, które możemy spotkać w muzyce cerkiewnej ona zawsze zawiera w sobie gammę wieczorową. W świetle Objawienia i Tradycji Kościoła Prawosławnego, śpiew cerkiewny należy rozpatrywać tylko i wyłącznie jako środek obcowania i komunikowania z Bogiem. Zgodnie z ogólnoprzyjętą formułą-muzyka jest sztuką, w której za pośrednictwem dźwięków muzycznych wyrażane są ludzkie uczucia i nastroje. Według sposobu wykonywania muzyka dzieli się na muzykę wokalną i instrumentalną, a w stosunku do religii - na świecką i duchową (religijną).

Rolę wychowawczą muzyki i śpiewu, który jest starszy od muzyki instrumentalnej, podkreślali niejednokrotnie starożytni filozofowie i Ojcowie Kościoła. Arystoteles porównywał oddziaływanie muzyki na duszę ludzką z wpływem gimnastyki na rozwój mięśni ciała.

"Nasza natura... - mówi św. Jan Chryzostom - ...doznaje rozkoszy w pieśniach i harmonijnych melodiach, podobnie jak niemowlęta, kiedy płaczą bądź się niepokoją, są uspokajane nim... I kobiety, i podróżujący, i rolnicy, i marynarze śpiewem zmniejszają sobie ciężar pracy, ponieważ dusza przy dźwiękach harmonijnej pieśni łatwiej znosi nudę i trudy pracy."

Podobne myśli można spotkać u św. Bazylego Wielkiego. Nabożeństwa wszystkich wyznań składają się z dwóch zasadniczych elementów - czynnego i werbalno - muzycznego. Muzyka stanowi nieodzowna część nabożeństw prawie wszystkich wyznań. W nieprawosławnych religijnych społeczeństwach używana jest muzyka wokalna, jak zarówno i instrumentalna. Czym różni się muzyka sakralna od świeckiej? Charakterne cechy muzyki sakralnej wynikają poniekąd z pojęcia religii jako związku bóstwa z ludzkością, w którym bóstwo zwraca się do ludzkości przez objawienie a ludzkość dąży do niego w modlitwie i w wykonaniu jego woli. Z pojęciem bóstwa we wszystkich religiach łączy się pojęcie wzniosłości, a w bardziej bliższych Prawdzie religiach - pojęcie czystości i świętości. Podsumowując - istotnymi cechami muzyki sakralnej są: powaga, wykluczająca wszelkiego rodzaju lekkomyślność i żart, wzniosłość i spokój, osiągalny za pomocą ruchu diatonicznego melodii. Wyżej wymienione cechy są właściwe każdej muzyce sakralnej: im bliższe Prawdzie jest określone wyznanie, tym bardziej mocne i jaskrawsze są owe cechy. Dzieje kultury muzycznej ściśle są związane z historią muzyki sakralnej, świadczą o obecności owych cech w muzyce kultowej starożytnych religii Egiptu, Babilonu, Indii, Chin, a także Izraela i Bizancjum. Badacze również podkreślają ścisłą więź muzyki z poezją jako jedną ze swoistych cech kultury muzycznej starożytnych kultur wschodnich, bez względu na religię. Muzyka starożytnych niechrześcijańskich religii prawdopodobnie nie była muzyką radosną. Grzech pierworodny oddalił ludzkość od Boga. Po upadku człowiek powinien był powracać do Boga ciernistą ścieżką niewolnictwa, bądź najemnictwa.. W takim stanie każde spotkanie człowieka z Panem było - straszliwym sądem. Człowiek Starego Testamentu przy blasku światła księżyca Prawa Mojżeszowego czuł się, co prawda o wiele lepiej w porównaniu z poganinem; jednak też odczuwał oddalenie.

"Człowiek, oddalony od łona boskiego Bytu, skazany tylko na rzadkie spotkania z Bogiem, do tego nie twarzą w twarz, lecz przez mur grzechu. Stąd każda religia w swojej istocie jest zawsze tragiczna..." - pisał w swoim artykule "Prawosławny rosyjski śpiew" protoprezbiter N. Trubiecki. Muzyka cerkiewna rodzi się w głębinach konkretnego Kościoła, podobnie jak słowo osoby mówiącej rodzi się z jej wnętrza. Nikt inny nie jest w stanie poznać świat wewnętrzny innej osoby, dopóki ona sama go nie uzewnętrzni za pomocą słów. (I Korynt. 2, 11). Muzyka cerkiewna charakteryzuje się przede wszystkim samoistnością: nie może być narzucana od zewnątrz, a jeżeli jest zapożyczana, to charakter tego zapożyczenia jest genetyczny-wchłania w siebie także naukę danego Kościoła. Zapożyczona w ten sposób oczywiście ulega przekształcaniu zgodnie z narodowościowo-psychologicznymi osobliwościami,miejscowymi warunkami gmin cerkiewnych, pozostaje jednak w swoim sednieniezmienną. Wprowadzana przymusowo, bądź pozostawiona bez należnego przekształcenia,muzyka cerkiewna nie będzie odpowiadać własnemu głębokiemu celowi: niebędzie w stanie precyzyjnie odzwierciedlić uczuć religijnych wierzącychokreślonej gminy kościelnej.

Śpiew cerkiewny jest zwierciadłem, ukazującym życie wewnętrzne Cerkwi - jej naukę i wywoływane nią przeżycia religijne całego społeczeństwa cerkiewnego.Każdy poszczególny członek Kościoła dlatego jest jeden z wielu członkówiż wyznaje wiarę Kościoła, razem się modli z całym Kościołem i ogólnie żyje życiem duchowym własnego Kościoła. Muzyczne odbicie ideologii religijnej i odpowiadające jej uczucia religijne bardzo łatwo można przeanalizować na przykładzie muzyki sakralnej społeczeństw protestanckich (mając na uwadze społeczeństwa o najbardziej trwałych tradycjach). W tej muzyce przede wszystkim słyszymy radość, wzniosłość. Wyznając własną świętość, nabytą przez wiarę w Zbawiciela, chrześcijanin - protestant dziękuje Bogu i cieszy się ze swego zbawienia. W chorałach Martina Lutra słyszymy męstwo, wołanie do walki, zawierzenie Panu i prostotę. Podobnie jak muzyka świeckich organizacji tak i muzyka cerkiewna również podlega prawom własnej społeczności. Owa stateczność tym wyższa i bardziej zorganizowana, im bliższy Prawdzie jest sam Kościół. Prawosławny śpiew liturgiczny nie można określić tylko jako Sztukę, czyli Sztuką w najwyższym stopniu, jak nazywamy Biblię - Księgą, bądź Ojców Świętych - Pisarzami. Prawosławny śpiew liturgiczny według ks. N. Trubieckiego jest "nadsztuką", graniczącym z objawieniem, ponieważ w nim:

"Działa nie geniusz ludowy, nie mądrość tego świata, lecz głos Cerkwi, uduchowiany i nauczany przez Ducha - Pocieszyciela, przebywającego w Niej według obietnicy Boskiego Założyciela."

Śpiew liturgiczny sięga swymi korzeniami w głąb historii biblijnej, do śpiewu Kościoła Starotestamentowego-starożytnego stróża Prawd bjawionych. Starożytny hebrajski śpiew recytacyjny (psalmodia), rytm słów i typowe modele melodyczne (cs. popiewki) posłużyły za podstawowe wyróżniki śpiewu cerkiewnego. Pierwsze przebłyski późniejszych prawosławnych ośmiu tonów naukowcy doszukują się w starożytnej hebrajskiej strukturze trybów, poprzedniczce trybów greckich. Melodie sakralne Kościoła Starotestamentowego zapożyczonych przez jej najlepszych synów do Kościoła Chrystusowego stanowią podstawę prawosławnej grecko - syryjskiej ośmiotonacji która osiągnęła swój apogeum w znamiennym raspiewie na początku XVII wieku. Logiczną stronę prawosławnego nabożeństwa stanowią czytanie i śpiew; różnią się od siebie tylko skalą melodyczną. Śpiew cerkiewny - jest melodycznie rozszerzonym i ozdobionym czytaniem, natomiast czytanie - jest tym samym śpiewem okrojonym i skróconym w melodii zgodnie z zawartością tekstu i wymaganiami Kanonu liturgicznego (cs. Ustaw). Tekst i Kanon liturgiczny są faktorami bezpośrednio zarządzającymi melodią liturgiczną.